عنوان اثر: درگیری کشاورز – رمه گردان در صحرای جنوب آفریقا؟

Farmer-herder conflict in sub-Saharan Africa?

نویسندگان: ساویریو کراتلی و کامیلا تالمین 

Saverio Krätli and Camilla Toulmin

ناشر : موسسه بین المللی محیط زیست و توسعه

International Institute for Environment and Development (IIED)

محل انتشار: لندن، انگلستان

تاریخ انتشار:۲۰۲۰

تعداد صفحات: ۱۰۴

معرفی و تلخیص: حمیدرضا زرنگار

این گزارش در واکنش به نگرانی‌های فزاینده در مورد افزایش سطح درگیری میان دو قشر کشاورز  و رمه گردان در سراسر نوار وسیعی از آفریقای نیمه‌خشک فراهم آمده است.

از سال ۲۰۱۲، منطقه ساحل به یک مارپیچ خشونت رو به رشد با ترکیبی از گروه های تروریستی و اختلافات دیرینه در میان  روستاییان تبدیل شد. هزینه رو به تزاید ناشی از تلفات انسانی، تعداد آوارگان و عملیات نظامی همواره بسیار سنگین بوده است. در تقسیمات جغرافیایی درون منطقه ای از جمله بخش مرکزی مالی، شمال و شرق بورکینافاسو و غرب نیجر، بر اساس گزارش‌ها، فعالیت‌های خشونت‌آمیز گروه‌های تروریستی از سال ۲۰۱۵ به بعد هر سال دو چندان شده است.

گروه های مسلح از تنها یکی (القاعده) در سال ۲۰۱۲ به بیش از ده گروه در سال ۲۰۱۸  افزایش یافتند. تنها در سال ۲۰۱۹ تعداد ۱۰۶۴۰ مورد تلفات ناشی از ۳۴۷۱ رویداد خشونت آمیز گزارش شدکه تقریباً به طور مستقیم به یک میلیون نفر آسیب رساند. مداخلات نظامی سازمان ملل، کشورهای جی ه، اتحادیه اروپا و فرانسه بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ نیز بیش از ۱۰ میلیارد یورو هزینه در بر داشته است.

اخیراً اشارات به درگیری های میان  کشاورزان و رمه گردانان در جنوب صحرای آفریقا در رسانه ها، فضاهای سیاستگذاری و ادبیات دانشگاهی افزایش یافته است. نگرانی بین المللی در مورد بزرگی و شتاب ظاهری این پدیده و روابط آن با خشونت تروریستی است.

موسسه بین المللی محیط زیست و توسعه (IIED) تا مارس ۲۰۱۸ متعهد به اجرای فاز اول این مطالعه برای آژانس فرانسوی توسعه، بخش توسعه روستایی و تنوع زیستی کشاورزی[1] گردید. قرار بر ان شد که داده های این بخش از مطالعه عمدتاً اسنادی، پس از تایید از طریق گفتگو با یک گروه مرجع که شامل نمایندگانی از جامعه مدنی شبانی باشد،  منتشر شود. فاز دوم مطالعه که از سال ۲۰۱۹ آغاز شد، دربرگیرنده حضور میدانی سازمان ها و کنش گرانی در منطقه آسیب دیده بود.

نویسندگان گزارش در اثر خود شواهد آماری پشتیبان این برداشت کلی را در باب وضعیت معیشت گله داری به همراه آن چه که در ادبیات علمی موضوع آمده است ارزیابی می‌کنند. آن ها در بررسی خود دریافتند که سطح کلی خشونت در ده سال گذشته – به ویژه در برخی از کشورهای غرب آفریقا و آفریقای مرکزی – در حال افزایش بوده است؛ اما هیچ مدرکی در این مورد که حوادث مرتبط با کشاورزی و رمه داری، یا به طور کلی حوادث مربوط به جمعیت رمه گردانان، با سرعت بیش تری رشد کرده باشند، یافت نشد. آن دو نشان می دهند که نگاه به خشونت فزاینده از دریچه تعارض «کشاورز-رمه گردان» بیش از حد ساده‌سازی شده و خود نمونه‌هایی از تعامل سازنده با این پدیده را شناسایی می‌کنند تا مسیرهایی را برای نتایج صلح‌آمیزتر ترسیم نمایند.  به این ترتیب مجموعه ای از داده‌های مکان و رویدادهای درگیری مسلحانه را وارسی نمودند تا بفهمند آیا درگیری خشونت‌آمیز شامل جمعیت‌های دامدار، خواه به عنوان قربانی خواه به عنوان عاملان و مرتکبان، در برابر کل سوابق ملی و منطقه ای پدیده ای استثنایی است یا خیر.

شانزده کشور در سه خوشه در زیر مناطق آفریقای غربی، آفریقای مرکزی و آفریقای شرقی، با تقریبا جمعیت کلی ۵۸۰ میلیون نفر بررسی شدند.

داده های مکان و رویداد درگیری مسلحانه در طول دوره 1997-2017 حدود ۱۷۳ هزار نفر تلفات غیرنظامی را در درگیری های مسلحانه در سراسر این نمونه ثبت کرده است که حدود ده هزار مورد آن (8/5 درصد) ناشی از حوادث مربوط به جمعیت های دامدار  است. اما داده های ثبت شده حوادث مربوط به رمه گردانان شامل نبرد بین رمه گردانان و با گروه های شبه نظامی/شورشی می شود. درگیری مسلحانه که داده های مکان و رویداد درگیری مسلحانه آن را به عنوان مرتبط با کشاورزی و رمه گردانی شناسایی می کند، حدود ۴۰ درصد حوادث مربوط به رمه گردانان یا دو درصد از کل خشونت در نمونه را شامل می گردد.

نسبت خشونت در مورد حوادث مربوط به رمه گردانان به خشونت کل حتی در کشورهایی مانند نیجریه و جمهوری آفریقای مرکزی به طور غیرعادی بالا نیست و در برخی موارد به طور قابل توجهی کم است، مانند مالی، نیجر، سنگال، کامرون و چاد. در حالی که کانون‌های درگیری قابل توجهی در سطوح کشوری و منطقه ای وجود دارد، یعنی جایی که اختلافات حل‌نشده در آن تشدید می‌شود. روابط مسالمت‌آمیز و همکاری در مناطق بسیار  وسیع تر همچنان ادامه دارد.

فرض رایج آن است که کشاورزان و رمه گردانان هویت‌های متضاد غیر قابل اجتنابی دارند و رقابت شدید برای منابع، سابقه همکاری را ضایع می نماید. اما در بسیاری از بخش‌های آفریقا، برای نسل‌ها، بین این نظام های معیشتی و اشکال مرتبط با استفاده از زمین، روابط تکمیلی نیرومندی وجود داشته است. اکنون آن رابطه  مختل شده است.

آسیب زدن به محصولات مزرعه توسط احشام به طور معمول به عنوان شایع ترین علت درگیری شناخته شده است. با این حال این فقط یک حلقه از زنجیره طولانی سوء مدیریت است، همانند کاری که کشاورزان در تراشیدن اراضی زراعی جدید در چراگاه ها و یا در طول گذرگاه های تثبیت شده دامداری در نتیجه سیاست های زمین داری کوته نظرانه و منحرف و حکمرانی ضعیف انجام می دهند.

حکایت بسیار منفی پیرامون رمه گردانی در محافل سیاستگذاری و بسیاری از رسانه های ملی شدید است؛ با وجود آن که دهه ها پژوهش بی پایه بودن آن را نشان می دهد. مدیریت فضای روستایی، نظام های رمه گردانی و مزرعه داری را به گونه هایی بسیار متفاوت تحت تاثیر قرار داده است. در این مناطق استفاده از اراضی شبانی و شکل‌دهی مجدد به الگوهای پوشش گیاهی در سراسر عرصه ها از طریق چرای منظم هرگز به رسمیت شناخته نشده است؛ بر خلاف کشاورزی و حقوق مرتبط با آن که بر علائم و آثار  گاوآهن و زیر و رو کردن زمین توسط بیل زدن مبتنی است. نگرش دولت نسبت به دامداران متحرک، آن ها را ضد تجدد (سنتی) و مرتبط با بی نظمی (غیر منطقی، مخرب محیط زیست ، سرگردان در جستجوی آب و مرتع) می داند. مقوله تحلیلی «تضاد کشاورز و رمه گردان» با تکیه بر مفروضات ساده‌ انگارانه، بر پایه این میراث مسموم تغذیه می‌شود. سردرگمی بین رویه‌های «عرفی» و دولتی، زمینه مناسبی را برای افزایش درگیری ایجاد کرده است. این ساختارهای مختلف قدرت (نهادهای عرفی مانند رهبران سنتی و شوراهای روستا، و نهادهای دولتی مانند مقامات اداری، پلیس و قوه قضاییه) اغلب قوانین متناقض و ناهماهنگی برای دسترسی به منابع و مدیریت درگیری در اختیار دارند.

پل زدن میان این دو ساختار، درک مشترک و پاسخگویی بهتر را تقویت می کند.  هر کس که در ارتباط با طراحی و اجرای سیاست‌ها و مداخلات مرتبط با مسائل کشاورزان و رمه گردانان است، باید کار خود را بر یک درک صحیح و به‌روز از نظام های شبانی بنیاد نهد تا منطق اقتصادی و زیست‌محیطی را که ورای تحرک رمه گردانان و در جهت  تکمیل بالقوه رابطه دامداری با کشت و کار است، درک نماید.

روایت پیرامون ناامنی و شبانی باید در همه سطوح تغییر کند. نظریه پردازان و تصمیم گیرندگان باید از نمایش زندگی شبانی به عنوان یک نظام غیرمولد که در گذشته قفل شده و در حال مبارزه با مشکلات در یک محیط خصمانه و با منابع کمیاب است، دست بردارند. درعوض، زمین‌های خشک باید به‌عنوان محیطی دانسته شوند که در آن تغییرپذیری یک قاعده است و نظام های شبانی برای ایجاد چنین تنوعی در راستای تولید مواد غذایی تخصص یافته اند. اتفاقا رمه گردانان به دور از زندگی در گذشته، از مشتاق ترین پذیرندگان فناوری های جدید مانند پنل های خورشیدی و تلفن های همراه اند.

مجریان این بررسی توصیه می کنند کسانی که به دنبال حل تعارض هستند، به جای تمرکز بر توضیحات مبتنی بر «هویت های متضاد» باید سعی کنند بفهمند چرا گروه های مختلف نارضایتی های شدید و حل نشده ای دارند. مداخلات باید از چشم اندلزهای گسترده‌تر در محیط آغاز نموده، از تفسیر فنی این که چگونه فرآیندهای طبیعی باعث ایجاد تضاد بر سر منابع می‌شوند گذر کرده و به وجود ناامنی بسیار گسترده‌ و شرایط خاص محیط سیاسی اذعان نمایند. دولت ها به جای آن که درگیری خشونت آمیز را به عنوان اخلال در جامعه نشان دهند، به درون این درگیری ها بنگرند، به  مطالبات آن ها گوش فرا دهند و با طرف های درگیر برای یافتن راه حل گفتگو نمایند. اتکا به ابزار نظامی به تنهایی به آرامش منجر نخواهد شد. مقامات دولتی باید بسترهای محلی را برای گوش دادن، مذاکره و حل مناقشه ایجاد کنند. آن ها نقش مهمی در ارائه یک بستر بی طرفانه و عادلانه دارند که گروه های رقیب بتوانند در آن مذاکره نموده و مشکلات خود را چاره سازند.

این بسترهای محلی نیازمند شناسایی و اتصال به معماری گسترده‌تر نهادهای دولتی، تقویت سازگاری و رویکردهای حل تعارض اند. دولت ها نیز باید نیاز به سرمایه گذاری در «زیرساخت های غیر محسوس» را در کنار کارهای فیزیکی تشخیص دهند. نهادهای عرفی ممکن است فاقد ساختمان و مقامات رسمی باشند، اما قدرت آن ها می تواند تفاوت بزرگی در نحوه مقابله جوامع با آشوب ها ایجاد کند. سرانجام آن که مردم نیز به سازمان‌هایی معتبر و قانونی نیاز دارند که از طریق آن ها مدیریت فضا را سر و سامانی دهند.

در مقدمه کتاب دلایل انجام مطالعه و برخی عناصر هشدار دهنده ذکر شده است. در گفتار دوم روش شناسی مطالعه به مدد توصیف تکنیک های مورد استقاده بیان گردیده است. گفتار سوم شامل این بخش ها است: مروری بر داده های کمی، نگاهی به سال های ۲۰19-۲۰20، حوادث مربوط به رمه گردانان(2017-1997)، حوادث مربوط به رمه گردانان در برابر تضاد میان کشاورزان- رمه گردانان، توزیع جغرافیایی درگیری، زمان وقوع حوادث: آیا خشونت با فصل ها مرتبط است؟، بررسی های سریع کیفی شامل کشورهای غنا، مالی نیجر ، و سرانجام ملاحظات کلی.

گفتار چهارم با عنوان تبیین شامل مطالبی با عناوینی نظیر تبیین درگیری میان کشاورز و رمه گردان، امنیت زیست محیطی، بوم شناسی سیاسی، نظریه عمومی درگیری کشاورز – رمه گردان، تمایزات این پدیده، نگاه نزدیک تر به طبقه بندی های کلیدی و نگاه به گذشته است.

گفتار پنجم با عنوان درس هایی از میدان شامل عنوان هایی نظیر رویکردهای جایگزین راه حل های متفاوتی را پیش می کشد، یادگیری از پروژه های میدانی، بازتابی از گروه مرجع و توصیه ها (که خلاصه ای از آن ها در اینجا عنوان شد) و سرانجام فهرست منابع است. گزارش همچنین دارای دو ضمیمه با عنوان شرایط مرجع برای مطالعه و نیز  پروژه ها و فرایندهایی که به تضادهای بین گروه ها می پردازند، می باشد. در گزارش جداول، نمودارها و تصاویر متعدد و جذابی گنجانده شده است.

[1] Agence Française de Développement (AFD)’s Division Agriculture, Développement Rural et Biodiversité.