عنوان اثر: گزارش ۲۰۲۲ وضعیت شهرهای عربی. سرمایه گذاری روی زیرساخت های شهری  برای نیل به اهداف توسعه پایدار و دستور کار نوین شهری.

The State of Arab Cities Report 2022. Financing Urban Infrastructure to Achieve the Sustainable Development Goals and the New Urban Agenda.

تدوین: برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) با همکاری برنامه اسکان ملل متحد (UN-HABITAT) و مرکز مطالعات راهبردی بین المللی و انرژی بحرین.

ناشر: انتشارات سازمان ملل متحد.

تاریخ انتشار: ۲۰۲۳.

تعداد صفحات: ۱۷۹.

چکیده نویسی و معرفی: حمیدرضا زرنگار.

گزارش شامل هفت فصل است که گزیده مسائل فعلی شهرنشینی در جهان عرب را پوشش می دهد. فصل اول، گزارش وضعیت شهرنشینی در منطقه و محرک‌های کلیدی و روندهای شهرنشینی را ارائه می‌کند. فصل دوم به بررسی گزیده ای از چالش های اصلی و فرصت های موجود در منطقه، با تاکید بر تاثیر آن ها بر بافت شهری منطقه می پردازد. در فصل سوم، وضعیت موجود زیرساخت ها مورد بحث قرار گرفته و چالش ها و کمبودهای کلیدی را برجسته می کند. سپس این گزارش نیاز به تغییر پارادایم در زیرساخت‌های شهری را در فصل چهارم و فرصت‌های زیرساختی در حال ظهور را که می‌توانند به ساختن آینده ای پایدارتر برای شهرها کمک کنند، ارائه می‌نماید.

در فصل پنجم، نیاز به تامین مالی پروژه‌های زیربنایی به منظور دستیابی به اهداف توسعه پایدار و دستور کار جدید شهری، همراه با شکاف‌های موجود در چارچوب‌های مالی فعلی بررسی شده است. فصل ششم بر نیاز به حکمرانی چندجانبه قوی تر برای توسعه پایدار بیش تر و برجسته کردن روندها و فرصت های مالی که می تواند توسعه زیرساخت ها را در منطقه بهبود بخشد، تمرکز دارد. این موضوع شامل تغییر جهت تمرکززدایی، به حداکثر رساندن درآمد عمومی، استفاده از روش های مبتنی بر  بهره برداری بخش خصوصی، ورود به شبکه های بین المللی، بررسی سازوکار های تامین مالی نوظهور و غیرمعمول، و ارتقای نقش رویکردهای مشارکتی در فرآیند برنامه ریزی است، برای اطمینان از آن که هیچ کس نادیده گرفته نمی شود. فصل هفتم بر اساس یافته های این گزارش، تعدادی از توصیه های کلیدی را در سطح منطقه ای، ملی و شهری ترکیب و خلاصه می کند. در ادامه، محتوای هر فصل کمی جزئی تر  بیان می شود:

فصل اول با عنوان “شهرنشینی در زمان آشفتگی”.  شهرهای جهان عرب به سرعت در حال دگرگونی­ اند.  بیش از نیمی از جمعیت این کشورها در حال حاضر در مناطق شهری ساکن­ اند و انتظار می‌رود که این تعداد در سال‌های آینده به رشد خود ادامه دهد. در برخی از این کشورها، درگیری‌های منطقه‌ای و تأثیر تغییرات اقلیمی این روند را تشدید می‌کند و منجر به جابجایی و مهاجرت فراملی می‌شود. آثار این روندهای منطقه ای خود را در مقیاس شهری و محله ای نشان می دهند و در نتیجه باید در سطح محلی به بسیاری از این نگرانی ها و چالش ها رسیدگی شود.

در حالی که شهرها مکان های ایحاد فرصت، رشد و نوآوری در منطقه عربی – به ویژه برای جمعیت متنوع و جوان – هستند، مزایای واقعی شهرنشینی تنها در صورت مدیریت صحیح در هر دو سطح منطقه ای و محلی تجربه می شود. نکات برجسته فصل اول به این ترتیب است:

• برای پرداختن به مسائل در منطقه عربی، یک دیدگاه محلی و همچنین منطقه ای باید اتخاذ شود. هر شهر با مجموعه ای از شرایط منحصر به فرد مواجه است، اما یک راهبرد و مشارکت منسجم بر اساس تقسیمات زیر منطقه یا منطقه ای می تواند به شهرداری ها کمک کند تا دیدگاه وسیع تری از مسائل محلی داشته باشند. در منطقه عربی مهاجرت (داخلی و بین المللی) نقش بزرگی در روند شهرنشینی ایفا می کند. با این حال، می تواند اشکال مختلفی از جمله جابجایی داخلی، پناهندگان (درگیری ها و وضعیت اقلیمی)، مهاجرت نیروی کار و غیره را به خود بگیرد. فشارهای مهاجرت می تواند رشد شهرها را تشدید نموده و فشار قابل توجهی بر زیرساخت های موجود وارد سازد. برای پاسخگویی مؤثر، باید ملاحظات خاصی برای علل و پیامدهای مهاجرت در نظر گرفته شود.
• مهاجرت می تواند از گذار به سمت توسعه پایدار شهری، هم به نفع میزبان و هم به نفع شهرهای مبداء حمایت کند؛ البته در صورتی که به درستی مدیریت شود و به مهاجران فرصت ها و استانداردهای زندگی مناسب داده شود.
• باید حمایت و ایجاد فرصت برای جمعیت بزرگ و رو به رشد جوانان جزئی اصلی از هر راهبرد توسعه شهری در شهرهای عربی باشد.

فصل دوم با عنوان “آشکار شدن چالش های شهری در شهرهای عربی“.  این فصل به بررسی چالش های مرتبط با شهرنشینی در شهرهای عربی، از جمله چالش های  اقتصادی، اجتماعی و مالی می پردازد. در حالی که برخی از چالش‌برانگیزترین مسائل پیش روی شهرهای عربی در سطح جهانی هم تجربه می‌شوند (نظیر کووید ۱۹، تغییرات اقلیمی و فقر)، ​​برخی دیگر محلی‌تر هستند و در سراسر منطقه بسیار متفاوت هستند (نظیر درگیری ها، حکمرانی و  مواردی از این قبیل). صرف‌نظر از شرایط، دولت‌های ملی و محلی فرصتی تاریخی دارند تا به این چالش‌ها پاسخ دهند و شهرها را به‌عنوان مکان‌های نویدبخش و فرصت ساز ارتقا دهند.

بسته به انتخاب های انجام شده، تصمیم های مهم توسعه شهری و مدیریت هم  برای رسیدگی و هم برای تشدید چالش های کلیدی مربوط به تضادها، بلایای طبیعی، تغییر اقلیم، تبعیض جنسیتی، فقر و نابرابری موضوعاتی کلیدی محسوب می شود. نکات برجسته این فصل عبارتند از:

• منطقه عربی یکی از مناطقی است که به شدت تحت تاثیر تغییرات اقلیمی قرار دارد. در شرایط کمبود آب و غذا و گرمای شدید در منطقه، یافتن راه‌هایی برای کاهش عادلانه تأثیرات تغییر اقلیم بر شهروندان و تطبیق با این تغییرات و افزایش تاب آوری کلی در شهروندان برای شهرهای عربی، کلیدی خواهد بود.
• درگیری ها و جنگ ها در دهه های گذشته نیز تأثیر عمده ای بر بسیاری از نواحی منطقه عربی داشته است. شهرهای عربی باید راهبردهای دقیق و هوشمندانه‌ای برای مدیریت و تامین مالی بازسازی پس از جنگ، با هدایت اهداف پایداری و تاب آوری ابداع کنند.
• همه‌گیری کووید ۱۹ شکاف‌های ساختاری از نظر زیرساخت‌های شهری در منطقه عربی را آشکار کرد. کشورها و شهرها می‌توانند از راهبردهای بازیابی بلندمدت برای نوآوری و ساختن سیستم‌های شهری پایدارتر و هوشمند بهره گیرند.
• در چندین کشور در سراسر منطقه عربی، مدیریت و تامین مالی پروژه های شهری در دست دولت های مرکزی است. این امر منجر به انسجام و همکاری محدود بین سطوح مختلف حکومت و در نتیجه یک عدم استقلال برای رهبران محلی که اغلب در بهترین موقعیت برای پاسخگویی به نیازهای ساکنان خود هستند، می شود.

فصل سوم تحت عنوان “وضعیت زیرساخت های شهری در منطقه عربی”.  وضعیت زیرساخت های شهری در شهرهای عربی بسیار متنوع است. محله‌های فقیرنشین و سکونت گاه‌های غیررسمی با کلان پروژه‌های شهری، مکان‌های میراث فرهنگی باستانی با آسمان‌خراش‌های مدرن، فضاهای عمومی با کیفیت بالا با سطوح بالای خصوصی‌سازی و مدیریت انتفاعی زمین همزیستی دارند. در فصل سوم وضعیت گسترده و متفاوت زیرساخت‌های شهری موجود در شهرهای عربی با تمرکز بر زیرساخت‌های اجتماعی و فیزیکی بررسی می‌شود.

در قلمرو ظواهر زندگی شهری، زیرساخت های جابجایی و حرکت، سهام مسکن، فضای عمومی، و   سایت های میراث مورد بحث قرار می گیرند. این فصل همچنین زیرساخت های دیجیتال، نقش انقلابی داده ها و نگرانی های پیرامون مدیریت آن ها را  موشکافی می کند.  نکات برجسته فصل سوم عبارتند از:

• چالش های اجتماعی-اقتصادی از جمله کاهش درآمد و جمعیت آسیب پذیر محله های فقیر نشین و سکونت گاه های غیررسمی در ماهیت اغلب متناقض توسعه شهری منعکس شده است، در حالی که محله های منحصر به فرد و امکانات جدید در دست توسعه و احداث هستند.
• مداخلات محله ای مقتضی کوچک مقیاس به نفع پروژه های بزرگ مقیاس که اغلب پرهزینه و محدود کننده اند، اولویت زدایی می شوند. اعیان نشین سازی و بی توجهی به صرفه اقتصادی به طور فزاینده ای به اثرات ناخواسته مرتبط با مداخلات در فضای عمومی، مسکن و میراث فرهنگی در اکثر شهرهای عربی تبدیل می شود.
• سرمایه گذاری در زیرساخت های اجتماعی، با تمرکز بر ساخت و نگهداری تسهیلاتی که از خدمات اجتماعی پشتیبانی می کنند، پتانسیل بالایی برای بهبود کیفیت زندگی دارند. متاسفانه، آن ها اغلب در مقایسه با پروژه های زیرساختی شهری در مقیاس بزرگ مانند حمل و نقل و آب و برق عقب هستند.
• همه گیری کووید ۱۹ شکاف ها و تفاوت ها را در زیرساخت های اجتماعی، ظاهری و بهداشتی در شهرهای عربی آشکار کرد. برای کاهش فقر و نابرابری، تامین مسکن مناسب و تقویت حمایت اجتماعی در ضمن دوره بازسازی پس از همه‌گیری، شهرها باید حرکت را به سمت مجموعه جدیدی از هنجارهای اجتماعی بین دولت‌ها، عامه، جامعه مدنی و بخش خصوصی هدایت کنند.

فصل چهارم تحت عنوان “یک تغییر پارادایم در توسعه زیرساخت ها”. همانند شتاب بقیه جهان در مواجهه با چالش‌های جهانی (بحران زیست‌محیطی،  همه گیری ها، درگیری‌ها و دگرگونی‌های فناوری)، شهرها باید برای پاسخگویی و سازگاری چابک  سازی شوند.

از نظر تاریخی، مناطق عربی درخصوص زیرساخت های پایدار از سایر مناطق عقب مانده اند؛ زیرا شهرهای ثروتمندتر را برای سرمایه گذاری در پروژه های بزرگ گران قیمت و شهرهای ماهواره ای با فناوری پیشرفته را به مداخلات کوچک مقیاس که ممکن است در دراز مدت باعث بهبود وضعیت مردم شود، ترجیح داده اند.

تمرکز این فصل بر دو جنبه است. اول،ارزیابی نیاز به اولویت‌بندی مجدد کیفیت زندگی انسان و پایداری زیست‌محیطی نسبت به مداخلات سودجویانه بزرگ مقیاس  و انحصاری. در ثانی بر اساس پتانسیل داده های محلی و تصمیم گیری آگاهانه در باب فرآیندها، باید چگونگی ظهور فناوری‌ها و نوآوری‌ها که می‌توانند به تغییر پایدارتر و عادلانه‌تر در زیرساخت‌های شهری کمک کنند، کشف شوند. نکات برجسته در این فصل عبارتند از:

• چالش های جهانی نظیر تغییرات اقلیمی، همه گیری، و فناوری در حال تغییر، همگی راه هایی را که شهرها باید برای شهروندان خود فراهم کنند، به چالش می کشند. فناوری‌ها، دیدگاه‌ها و راهبردهای جدید برای غلبه بر این چالش‌ها در حال ظهور هستند و باید در قلمروی شهرهای عربی گنجانده شوند. رویکردهای مردم محور باید در خط مقدم توسعه شهری وتامین زیرساخت قرارگیرند.
• رویکردهای نوآوری و شهر هوشمند در کشورهای عربی شروع به ظهور کرده و می توانند فرصت های جامعی برای ترویج برنامه ریزی شهری پایدار و توسعه عرضه نمایند. جمع آوری و مدیریت داده ها در بطن شهرهای “هوشمند”،کلید اجرای راه حل های جدید برای بهبود قلمرو شهری عربی خواهد بود. این موضوع به همکاری دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی که همچنان بر داده‌های شهروندان تسلط بیش تری دارند، متکی است.
• رشد ناشی از مشارکت در اقتصاد یک دارایی بالقوه بکر برای توانمندسازی شهروندان در منطقه عربی است، البته تنها در صورتی که به نفع ارائه دهندگان خدمات و کاربران مدیریت شود. تأثیر اقتصاد مشارکتی به طور کلی به تصمیم گیری هوشمندانه، دقیق و آگاهانه در سطح شهر بستگی دارد.
• راه حل های فناورانه می تواند برای دستیابی به برابری، پایداری و تاب آوری در شهرهای عربی پیش رود. راهبرد های برنامه ریزی شهری محلی محور، با فناوری پایین و کوچک مقیاس بخش مهمی از تغییر پارادایم را نشان می دهند و نباید نادیده گرفته شوند. علاوه بر آن، جایگاه آموزش و نقش برنامه ریز شهری در منطقه باید ارتقا یابد تا اطمینان حاصل شود که توسعه شهری در راستای این پارادایم جدید رخ می دهد. وانگهی در صورتی که      دولت های محلی بخواهند نسبت به فراگیر بودن و عادلانه بودن منافع توسعه شهری برای همگان اطمینان یابند، باید در دخالت موثر ذینفعان سرمایه گذاری نمایند.

فصل پنجم تحت عنوان “محلی سازی و تامین مالی اهداف توسعه پایدار و دستور کار شهری نوین[1] و اهداف توسعه پایدار در شهرهای عربی“. شهرها و کشورهای سراسر جهان به واسطه اهداف توسعه پایدار و دستور کار شهری نوین، یک نقشه راه را برای توسعه پایدار در مقیاس های مختلف در اختیار  دارند.  در حالی که در بسیاری زمینه ها پیشرفت هایی حاصل شده است، اما وضعیت کلی اجرای اهداف توسعه پایدار، اکثر کشورها و شهرها را از مهلت مقرر در سال ۲۰۳۰ دور می کند.

پذیرش کامل اهداف توسعه پایدار و دستور کار شهری نوین به منظور تصحیح مسیر، توسط شهرها در راهبردهای توسعه شهری اهمیت دارد تا شهرها بر اهداف روشن و راهبردهای تامین مالی حمایتی برای دستیابی به اهداف و دستور کار فوق الذکر تمرکز نمایند. پرداختن به مسائل مهمی مانند کمبود داده ها، فساد، مدیریت ضعیف شهری و تضادها کلیدی اند. برخی از راهبردهای مالی بالقوه برای مبارزه با این مسائل در حال ظهور و همچنین طولانی مدت در این فصل مطرح شده است.  نکات برجسته این فصل نیز عبارتند از:

• اجرای اهداف توسعه پایدار و دستور کار شهری نوین در بسیاری از کشورها و شهرهای منطقه عربی با تاخیر مواجه شده است. راهبردهای تامین مالی آگاهانه، برنامه ریزی شده و مناسب می توانند به تغییر در سرعت تحولات کمک کند و شهرها را در مسیری مثبت برای دستیابی به پیشرفت در این زمینه ها قرار دهند.
• برنامه ریزی و نظارت فعال فرآیندهایی که با اجرای اهداف توسعه پایدار تحریک می شوند، نیاز به شیوه های داده محور و تصمیم گیری آگاهانه را در شهرهای عربی برجسته می کند. این موضوع بررسی داشته های واقعی دولت‌های محلی که برای تعیین کمیت مناسب به روش‌های خلاقانه و متناسب نیاز دارند را نیز شامل می شود. تمرکززدایی و توانمندسازی دولت های محلی به نفع شیوه های برنامه ریزی شهری است و نتایج مثبتی در بهبود شرایط زندگی در شهرها و جوامع به همراه داشته است. شهرها و دولت‌های محلی معمولاً برای درک چالش‌ها و فرصت‌های محلی برای برآوردن نیازهای مردم در موقعیت بهتری قرار دارند.
• تامین مالی زیرساخت های شهری نیازمند منابع و رویکردهای متعدد و همزمان است. راهبرد های مالی خلاقانه و فراگیر فرصت هایی را برای تامین مالی پروژه های زیربنایی که می توانند شهرهای عربی را به اهداف توسعه پایدار خود نزدیک کنند، فراهم می نمایند.

فصل ششم با عنوان “مورد چارچوب های مالی تقویت شده در شهرهای عربی“.  پیشرفت در زمینه های مطرح شده در این گزارش به تقویت حاکمیت چند سطحی برای تأمین زیرساخت های شهری بستگی دارد. مدیریت محدود تامین زیرساخت ها در سطح ملی و بعضی اوقات عدم دخالت دولت های محلی مانع از توانایی شهرها برای نوآوری و کمک به تغییرات معنادار شده است.  این فصل ظرفیت دولت‌های محلی را برای پیشگامی در توسعه و تامین مالی زیرساخت‌های شهری با شرایطی نظیر حمایتی مناسب از سوی دولت‌های ملی و از طریق تقویت همکاری با سایر شهرها در سطوح ملی و منطقه ای بررسی می کند.

• توانمندسازی دولت های محلی از طریق توسعه و تامین مالی زیرساخت های شهری وابسته به وجود نظام های حکمرانی چند رده ای مؤثر است که سطح حمایتی مناسب توسط ذینفعان ملی را تضمین می‌کند و در عین حال ظرفیت و تخصص مناسب را در سطح محلی پدید می آورد. به واسطه استقلال بیش تر، اتصال شهرها از طریق شبکه های جدید و تثبیت شده برای به اشتراک گذاری بهتر منابع، دانش و داده ها، از جمله منابع داده های محلی و تفکیک شده بسیار مهم است.
• تامین مالی زیرساخت های شهری نیازمند منابع و رویکردهای متعدد و همزمان است. راهبرد های مالی نوآورانه مانند سهامداری عام بخش خصوصی، اوراق سبز قرضه، اصلاحات مالیاتی، مالیه اسلامی و کمک های بین المللی همگی فرصت هایی رابرای تامین مالی پروژه های زیربنایی که می تواند شهرهای عربی را به تحقق اهداف توسعه پایدار خود نزدیک کند، فراهم می سازند.

فصل هفتم با عنوان “توصیه ها”.  منطقه عربی از یکنواختی بسیار دور است. جهان عرب چندین کشور و شهرهایی را با زمینه های اجتماعی-اقتصادی بسیار متنوع، ظرفیت های مالی، شرکت های زیرساخت متعدد ،   کسری ها و نیازهای سرمایه گذاری دربر می گیرد. آن ها دارای شهرنشینی های متفاوت اند و در مراحل مختلف توسعه، رشد اقتصادی و رفاه قرار دارند. بنابراین، هدف یافته‌های این گزارش و توصیه‌های متعاقب آن، ارائه یک راه‌حل به قول معروف «یکی مناسب همه» برای تسریع در توسعه پایدار شهری تمام شهرهای عربی نیست. در عوض، نمایی کلی  از مشاهدات کلیدی و رایج ترین چالش های حاد پیش روی شهرهای عربی و گزیده اقدامات تحول آفرین را نشان می دهد؛ اقداماتی که باید توسط تصمیم گیرندگان و ذینفعان شهری در منطقه انجام شود و متناسب با زمینه های خاص آنان برای دستیابی به جامعیت اجتماعی، تاب آوری شهری و پایداری باشد. این فصل بر اساس یافته های گزارش، تعدادی از  توصیه های مهم  را در سطح منطقه ای، ملی و شهرستانی ترکیب و خلاصه  می کند.

[1] New Urban Agenda (NUA)